Wystawa „MINERAŁY – KLEJNOTY ZIEMI” to ekspozycja najpiękniejszych okazów ze świata znajdujących się w zbiorach Muzeum WNoZ. Usytuowana w holu głównym na parterze wita gości nieodpartym urokiem naturalnego piękna. Nie potrzeba tu komentarza, człowiek nie może tu nic dodać. Jedyne co wypada zrobić to stać i patrzeć.

Materia starsza niż Ziemia – to wystawa stała, opowiadająca o genezie materii kosmicznej, naturalnie docierającej do powierzchni Ziemi.

W całkowicie zaciemnionej przestrzeni, światło kieruje wzrok widza, w poszczególnie miejsca przestrzeni i czasu: Drogę Mleczną, pozostałości wybuchu supernowej - materię w różnym stadium ewolucji, Układ Słoneczny, efekty kolizji z atmosferą ziemską oraz zderzenia z powierzchnią Ziemi.

Poszczególne fotopanoramy, podświetlone od tyłu wydruku, stwarzają złudzenie przebywania w przestrzeni kosmicznej oraz przeżycia kosmicznego wymiaru naszego miejsca we Wszechświecie. Kolizja meteorytu z powierzchnią Ziemi niejednokrotnie w dziejach Ziemi dała początek wielkoskalowych zmian w ekosystemach ziemskich np. wielkich wymierań.  Uzmysławia to skalę tego naturalnego zagrożenia środowiska.

Jednocześnie materia kosmiczna docierająca do naszej planety daje jedyną możliwość poznania pełnej historii powstania Układu Słonecznego i Ziemi – ludzkość nie dysponuje jeszcze techniką pozyskiwania tej materii.

Meteoryty, pięknie wyeksponowane w gablotach, wplecionych w zaaranżowaną przestrzeń kosmiczną, są w tym kontekście bezcenną kopalnią wiedzy. Samo przebywanie w ich towarzystwie może być dla widza przygodą. (patrz GALERIA –> Wystawy stałe i kolekcje –> Meteoryty - materia starsza niż Ziemia).

Projekt i aranżacja wystawy - Ewa Budziszewska-Karwowska
Grafika komputerowa - Aleksandra Zaręba-Zeltsch
Tekstury planet (Andrzej Boczarowski dzięki uprzejmości NASA)
Wydruk, montaż, oświetlenie - Rappid Jerzy Homan

W krainie Smoka – Zawiercie 

Wystawa przedstawia rekonstrukcję paleośrodowiska okolic Zawiercia u schyłku triasu. Zapis kopalny obrazuje rozlewiskową rzekę, której bardziej dynamiczne epizody, jak szalejace burze oraz spływy błotne, pozostawiły utwory z licznymi pokruszonymi kośćmi i szczątkami roślin. Rośliny mają często postać węgla drzewnego, co świadczy o licznych pożarach tamtejszych lasów.

Wystawa ma postać dioramy. Płytka woda z rybami dwudysznymi i małżami przechodzi w namulisko rzeczne. Tu widzimy liczne tropy małych dinozaurów celofyzoidów oraz większy Smoka. Są również liczne zwęglone szczątki roślin oraz kości. Całość dopełnia realistyczna fotopanorama. To kraina pełna życia. Szeroko rozlane wody rzeki są domem ryb, małży, zaś bogate w szczątki organiczne, muliste brzegi - rajem dla taplających się w błocie gadów ssakokształtnych. Jest to również miejsce spotkań dużych i małych dinozaurów. W dali, nad spalonym lasem, krążą latające gady – pterozaury.

Materiał kopalny jest efektem prac wykopaliskowych prowadzonych podczas obozów studenckich organizowanych przez Muzeum WNoZ wraz z Kołem Naukowym "Paradoxides", dzięki finansowej pomocy Urzędu Miasta Zawiercie.
Prace, prowadzone w latach 2009 – 2012, pozwoliły odkryć skamieniałości mięczaków, kręgowców, roślin nagozalążkowych i skrzypów oraz tropy, co w sumie daje obraz ciekawej kopalnej biocenozy. Zbiory te wyeksponowane są w gablotach.

Autor i kurator wystawy: Ewa Budziszewska-Karwowska
Rzeźbiarskie wykonanie dioramy: Marta Szubert

W świecie śląskich pradinozaurów – Krasiejów 

Wystawa stała z cyklu "Krajobrazy sprzed 200 milionów lat” to rekonstrukcja rejonu Krasiejowa k/Opola ok. 210 milionów lat temu. Wtedy były to tereny półsuche z okresowymi intensywnymi opadami (lub czynnikami sejsmicznymi), które generowały różnego rodzaju spływy mułowe i okresowe cieki wodne, a one z kolei przyczyniły się do powstania nagromadzeń kostnych.

Skały odsłaniające sie w wyrobisku byłej cementowni w Krasiejowie wskazują na klimat strefy subtropikalnej, będącej w zasięgu intensywnego oddziaływania cyrkulacji monsunowej, prowadzącej do następujących po sobie – wilgotnych i suchych pór roku. Są to drobnoziarniste osady lądowe, reprezentowane głównie przez iłowce i mułowce. Występują wśród nich poziomy gleb kopalnych oraz rozproszone konkrecje węglanowe, tworzące miejscami soczewkowate nagromadzenia. Profil pokazuje dwa poziomy kościonośne:

• W dolnym dominują szczątki zwierząt wodnych – płazów: Metoposaurus i Cyclotosaurus, gadów: Paleorhinus, ryb ganoidowych i dwudysznych oraz bezkręgowców – m.in. małży, małżoraczków i owadów. Występują tu także szczątki zwierząt ziemnych (Stagonolepis)
• Poziom górny to warstwy uboższe w materiał kostny; dominują tu szczątki zwierząt lądowych – gadów: Stagonolepis, Silesaurus, Polonosuchus, zachowane w soczewkach węglanowych

Kurator i autor wystawy: Ewa Budziszewska-Karwowska
Rzeźbiarska rekonstrukcja zwierząt: Marta Szubert
Pejzaż graficzny: Andrzej Boczarowski

Notozaury (Mikołów – Żyglin – Sosnowiec)

240 milionów lat temu (trias środkowy) teren zarówno dzisiejszego Śląska, jak i Zagłębia zalewało rozległe morze, obejmujące całą zachodnia Europę. Liczne skamieniałości, znajdywane w wapiennych osadach tych regionów, zachowały dla nas szczegóły krajobrazu. Oto na dnie płytkiego morza żyją liczne liliowce, małże, ramienionogi, ślimaki wśród domniemanej roślinności. W toni stado ceratytów umyka przed większymi kręgowcami, a ławice przeróżnych ryb spłoszone zostały przez napływającego plakodonta. Na jedną z wysp wdrapuję się niezdarnie gad morski - notozaur – główny bohater naszej opowieści. Jego kończyny, zakończone pazurami, wykształciły błonę pławną. Opływowy kształt ciała, przedłużona szyja i ogon umożliwiają swobodne poruszanie się w wodzie. Na lądzie niestety czuje się raczej nieporadnie. Wygrzewając się, spogląda na mniejszego osobnika baraszkującego w wodzie, czyli części imitującej duże akwarium.

Opisana diorama leży na podeście, okolonym gablotami, w których widnieją liczne skamieniałości: muszle, tarczki, szczątki liliowców: kielich, łodyga i trochity oraz izolowane kości notozaurów. Z uwagi na brak pełnego szkieletu tych zwierząt, do rekonstrukcji bohatera – notozaura, wykorzystano szkielet z gatunku Nothosaurus giganteus Münster, 1834, opisanego z obszaru dzisiejszych Niemiec. Osobniki dochodzące do 4 metrów długości, niewątpliwie docierały do płytkich mórz południowej Polski. Niestety z kraju znany jest tylko jeden i to niepełny szkielet należący do tej grupy zwierząt –Proneusticosaurus silesiacus ze zbiorów Muzeum Geologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Dla celów dydaktycznych umieszczono szkielet małego dalekiego chińskiego kuzyna z grupy notozaurów – Keichouzaurus sp.

Kurator i autor scenariusza wystawy: Ewa Budziszewska-Karwowska
Rzeźbiarska rekonstrukcja notozaurów: Marta Szubert
Pejzaż namalowała: Magdalena Łukowiak

Geneza paliw kopalnych

„Geneza paliw kopalnych” – to wystawa, znajdująca się w holu głównym wydziału, której treść odczytać można wg kilku kluczy: 

• W kontekście cyklu wystaw pn. „Krajobrazy Naszego regionu” – to ukazanie paleośrodowiska sprzed 300 milionów lat – karbońskiej „dżungli”, w której drzewiaste formy skrzypów, widłaków, paproci i kordaitów, sięgały 40 m wysokości. Były domem ogromnych ważek mających ok. 1,5m rozpiętości skrzydeł czy równie wielkich skorpionów. Roślinne skamieniałości wyeksponowane są w gablotach.
• W kontekście paliw kopalnych, okres karboński był dla Europy czasem szczególnym, bowiem powyżej opisane środowisko stało się źródło ogromnej ilości biomasy. Z niej właśnie powstały dzisiaj wydobywane węgle kamienne. Poszczególne etapy tego procesu ukazuje plansza oraz gabloty z reprezentatywnymi genetycznie rodzajami paliw kopalnych.
• Wystawa pokazuje również kolejne etapy ewolucji roślin na tle skamieniałości.
• Wystawa stanowi również bazę do dyskusji na temat surowców energetycznych.

Dewon - złoty wiek fauny i flory 

Wystawa ta, choć powstała jako ostatnia z cyklu "Dawne Krajobrazy naszego Regionu", chronologicznie jest pierwszą, rozpoczynając podróż w przeszłość. Dewon (416 - 360 milionów lat temu) to okres geologiczny niezwykle bogaty w osiągnięcia ewolucyjne wśród wielu grup zwierząt i roślin, w obrębie bardzo różnych biocenoz.

Dewon jest okresem skupiającym na sobie uwagę wielu badaczy, geologów, przede wszystkim paleontologów. Wspaniałe odsłonięcia bodaj wszystkich jego pięter dały możliwość pozyskania materiału badawczego. Wybór tego okresu zatem nie jest przypadkowy. W zbiorach naszego muzeum jest reprezentowany największą ilością muzealiów. Pozyskane zostały one drogą badań prowadzonych przez pracowników UŚ oraz w ramach praktyk studenckich. Wystawa jest zatem zwieńczeniem działalności badawczej bardzo wielu naukowców naszego wydziału, a dla młodszych studentów przewodnikiem do łatwego zrozumienia i zapamiętania podstawowych cech tego okresu.

Wystawa została nazwana "złoty wiek fauny i flory", ponieważ opowiada o dewonie jako czasie niezwykle bujnego rozkwitu wszelkiego życia. Ukazuje bioróżnorodność tego okresu od  morza głębokiego, poprzez skłon rafy, strefę brzegową aż po ląd. Dewon to czas kiedy tereny obecnej Europy, znajdowały się w strefie podzwrotnikowej z klimatem ciepłym i wilgotnym, co w części lądowej skutkowało niezwykle bogatym rozwojem roślinności - wiele nowych ewolucyjnie form, a u schyłku dewonu pierwsze w dziejach Ziemi lasy. W ślad za roślinnością porastającą rozlewiskowe rzeki podążają stawonogi i mięczaki. bardzo. W strefie szelfu z kolei niezwykle bujnie rozwijają się rafy koralowe, jako dom dla ryb i wszelkich bezkręgowców. Większość typów zwierząt morskich paleozoicznych dochodzi do apogeum swojego rozwoju, a kręgowce podejmują najtrudniejsze wyzwanie - opanowanie lądów. Prawdopodobnie próby te były wielokrotne, ale dotychczas najstarsze odkrycie tego zdarzenia, w zapisie kopalnym w postaci tropów, zostało opisane właśnie z Polski, z terenu Zachełmia w Górach Świętokrzyskich.

Kopalna roślinność oraz tetrapod zostały zrekonstruowane przez rzeźbiarkę Martę Szubert. Realistyczne fotopanoramy grafiką komputerową wykonała Aleksandra Zaręba-Zeltsch
Projekt wystawy oraz aranżację wymienionych paleośrodowisk stworzyła Ewa Budziszewska-Karwowska. 
Konstrukcja, montaż, wydruk i oświetlenie - firma Rappid. 

Współfinansowanie:
Grant "maestro" Narodowego Centrum Nauki (kier. prof.dr hab. Grzegorz Racki)
Centrum Studiów Polarnych Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego.
Środki własne Muzeum WNoZ

Wystawa przedstawia w sposób syntetyczny główne aspekty trudnego problemu naukowego, jakim jest ewolucyjna historia pióra. 

Archaeopteryx

Od Połowy XIX w, to znaczy od czasu odkrycia pierwszych szczątków jurajskiego archeopteryksa (praptaka) naukowcy mają dowody na ewolucyjne pokrewieństwo ptaków i gadów. Archeopteryks, łącząc w sobie zarówno cechy ptasie, jak i gadzie, jest idealnym "ogniwem pośrednim". Najbardziej oczywistą ptasią cechą, którą można dostrzec u praptaka jest obecność piór.

Pióra archeopteryksa wyglądają tak, jak pióra ptaków współczesnych. Z tego właśnie powodu to fundamentalne dla paleontologii znalezisko, mówiące nam wiele o ewolucji ptaków, nie wyjawia nam jednocześnie prawie nic na temat wczesnej ewolucji samych piór, czyli struktur okrywowych, które współcześnie występują wyłącznie u ptaków. 

Brak znalezisk wczesnych i prymitywnych piór doprowadził do sytuacji, w której badacze zajmujący się problemem ewolucji pióra byli zmuszeni ograniczyć się tylko do teoretycznych spekulacji. Jak łatwo się domyśleć doprowadziło to do powstania licznych, częstokroć całkowicie sprzecznych hipotez. Najbardziej znaczącym założeniem tych spekulacji było przyjęcie ewolucji pióra w wyniku przekształcenia gadziej łuski. Skoro ptaki pochodzą od gadów (na co wskazuje archeopteryks) to logicznym założeniem było, że ich pióra powstały właśnie z łusek.

Kości dinozaurów

Badacze studiujący anatomię dinozaurów już dość dawno bo jeszcze w XIX wieku zauważyli zasadnicze podobieństwa anatomiczne pomiędzy ptakami i dinozaurami. Choć podobieństwa w budowie kośćca pomiędzy oboma grupami były zauważane wielokrotnie i przez różnych badaczy, nie brak było również przeciwników wiązania ptaków z dinozaurami. Same kości nie wystarczały – dowody anatomiczne nie dawały ostatecznej odpowiedzi w tej kwestii... i tu z pomocą przyszło pióro. 

Dinozaury z piórami

Pod koniec XX wieku w północno-wschodnich Chinach w prowincji Liaoning odkryto opierzone dinozaury. Na wystawie możemy zobaczyć rysunek drzewa, które ilustruje wzajemne pokrewieństwo wybranych z tych dinozaurów. Ilustracja ta pozwala uzmysłowić sobie jak szeroko pióra były rozpowszechnione wśród dinozaurów i w których grupach zostały one odkryte do tej pory. 

Znaleziska te potwierdziły wyniki uzyskiwane niezależnie na drodze badania anatomii: ptaki są blisko spokrewnione z dinozaurami drapieżnymi takimi jak Velociraptor znany z filmu "Park Jurajski" Stevena Spielberga.

Model evo-devo ewolucji pióra 

Mniej więcej w tym samym czasie badacze zaczęli do problemu ewolucji pióra podchodzić z nieco innej strony. Teraz zwrócili się oni ku obserwacjom rozwoju ptasiego pióra. Ta metoda badawcza zwana w skrócie evo-devo (z ang. Evolutionary Developmental Biology) doprowadziła do stworzenia modelu ewolucji pióra, który wolny jest od wszelkich założeń i opiera się na obserwacjach rzeczywistych struktur, które pojawiają się w czasie rozwoju pióra. Pierwszym z dwóch głównych wniosków, które płyną z tych dociekań jest rozpoznanie hierarchii budowy w piórze. Zanim powstanie typowe pióro konturowe, np. lotka, musi powstać szereg struktur takich jak promienie, stosina, promyki. Elementy te współtworzą pióro, ale powstają kolejno w wyniku modyfikacji struktur wcześniejszych. W rozwijającym się piórze najpierw powstają promienie i dopiero w wyniku ich zrostu i dalszych modyfikacji mogą pojawić się: stosina i promyki. Na tej podstawie naukowcy byli w stanie określić kolejność ewolucji elementów budujących pióro. Drugim ważnym wnioskiem płynącym z tych badań jest stwierdzenie, że pióro nie powstało w wyniku modyfikacji gadziej łuski i z punktu widzenia ewolucyjnego jest całkowicie nową strukturą okrywową. 

Pióra ptaków

Rozwój pióra jest procesem złożonym nic więc dziwnego, że pióra ptaków, które powstają w jego wyniku mogą różnić się nie tylko barwą ale również budową. Rdzeń wystawy stanowią pióra ptaków, które dobrano tak aby przybliżyć widzom różnorodność barwy, budowy i wielkości tych struktur okrywowych. 

Dino-ptaki

Na wystawie przedstawiono również zdjęcia współczesnych dinozaurów czyli ptaków, od których te pióra pochodzą. Ważnym akcentem są umieszczone pomiędzy nimi fotografie trzech chińskich opierzonych dinozaurów. Takie ich umieszczenie nie jest przypadkowe i ilustruje stopniowe zacieranie się granic pomiędzy tym co jest dinozaurem i tym co jest ptakiem. Dziś już wiemy, że pióro – struktura okrywowa, której obecność u ptaków jest jednym z elementów definiujących tę grupę – pojawiło się już u mezozoicznych gadów.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat Ewolucji pióra - kliknij tutaj.

Ewa – rozumiana jako archetyp, biblijna, prastara matka, poszukiwana przez filozofów, antropologów czy nawet genetyków...

Wystawa opowiada o ewolucyjnej drodze naszej rodziny Hominidae (człowiekowatych). Celowo nie obrazuje jednak drzewa genealogicznego, bo każde nowe odkrycie zburzyło by je.

Główne postaci to dwie rekonstrukcje: 

• Sahelanthropus tchadensis – postać zrekonstruowana na podstawie czaszki, datowanej przez odkrywców na 6–7 mln lat temu. Postać stoi na tle swojego naturalnego środowiska, w trawach przypominających rozległe sawanny. Istota ta - małpa, musiała chronić się jeszcze w konarach drzew, ale dietę roślinną ubogacała coraz częściej w białko zwierzęce, podkradając je drapieżnikom.

• Homo neanderthalensis – gatunek człowieka, który wyewoluował w Europie, około 300 tys. lat temu, niewiele różniący się od Homo sapiens. Krępy, silny, o wielkich wałach nadoczodołowych i bardzo mocnej żuchwie. Ukazany jest na tle paleośrodowiska plejstocenu (epoki lodowcowej), odziany w skóry, z charakterystycznymi dla siebie artefaktami: w prawej ręce trzyma oszczep z grotem krzemiennym, w lewej – nóż prądnicki. U stóp leżą głazy krzemienne, a na skórze pięściak, rdzeń, wióry i ostrza. 

Pomiędzy tymi postaciami w artystycznej wizji ukazane są wizerunki tych gatunków naszej rodziny, o których coś wiemy. 

Wystawa obrazuje obecny stan wiedzy naukowej na temat ewolucji człowieka, choć nastrój oraz brak opisów stwarza dobry grunt do emocjonalnego przeżycia i medytacji. Uzmysławia długą drogę ŻYCIA, którego zaledwie jesteśmy ogniwem, a nasz pobyt na tej planecie to jedynie ułamek sekundy w całych dziejach Ziemi.



Kurator i autor wystawy: Ewa Budziszewska-Karwowska
Oprawa graficzna i konsultacja naukowa: Andrzej Boczarowski
Rzeźbiarskie wykonanie modeli hominidów: Marta Szubert

KOLEKCJA SKAŁ – to zbiór ponad 500 okazów z kraju i zagranicy, wyeksponowanych wg genezy w 9 gablotach (patrz Galeria):  

• skały magmowe ujęte w osobną wystawę „Pochodzenie skał magmowych, dynamizm skorupy ziemskiej”,
• skały osadowe – węglanowe, 
• skały osadowe – okruchowe,
• skały osadowe – chemiczne,
• skały osadowe – krzemionkowe,
• skały osadowe – paliwa kopalne,
• skały metamorficzne
• złoża Polski: polimetaliczne, rud żelaza, miedzi oraz śląsko-krakowskie złoża cynku i ołowiu.

Wystawa stała „Pochodzenie skał magmowych – dynamizm skorupy Ziemskiej” to zarówno kolekcja reprezentatywnych genetycznie skał magmowych, ale i głębsze spojrzenie na procesy zachodzące w skorupie ziemskiej. Bezustanny dynamizm, proces konwekcji, słupy gorąca, rozchodzenie i nachodzenie na siebie płatów litosfery- to baza - przyczyna powstawania oraz wszelkich zmian ekosystemów ziemskich – to motor ewolucji materii nie ożywionej, jak i wszelkiego życia (patrz GALERIA - Wystawy stałe i kolekcje - Dynamizm skorupy ziemskiej...) 

KOLEKCJA MINERAŁÓW– to zbiór 1361 okazów z całego świata, wyeksponowanych w grupach tematycznych (patrz Galeria):

• kolekcja systematyczna wg klasyfikacji międzynarodowej Dana,
• kolekcja kryształów,
• kolekcja związków organicznych,
• szafa do obserwowania zjawiska luminestencji.

Kolekcja minerałów swój początek bierze z pasji zbierackiej geologów Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. Wiele okazów zostało pozyskanych podczas krajowych praktyk studenckich oraz zagranicznych wyjazdów naukowych. Muzeum NoZ pragnie wszystkim darczyńcom serdecznie podziękować, szczególnie tym, którzy tworzyli tę kolekcję oraz przekazali największą ilość okazów: 

prof. Łukasz Karwowski
dr hab. Irina Gałuskina
dr hab. Evgeny Gałuskin
dr Eligiusz Szełęg
mgr Krzysztof Andrzejewski
dr Roman Włodyka
dr Justyna Ciesielczuk
dr Grażyna Bzowska
prof. Janusz Janeczek

KOLEKCJA SKAMIENIAŁOŚCI – to około 1000 okazów skamieniałości roślinnych, zwierzęcych i śladowych, wyeksponowanych wg wieku w 10 gablotach. Każda gablota odpowiada konkretnemu okresowi geologicznemu, zaopatrzona jest w mapkę paleogeograficzną, tabelkę stratygraficzną i opis najważniejszych wydarzeń danego okresu. (patrz GALERIA)

GABINET MINERALOGA - XIX/XX wiek

"Gabinet mineraloga" - to ekspozycja ukazująca hipotetyczny gabinet z przełomu XIX i XX wieku - jest to pretekst do opowieści o mineralogii jako nauce. Metody badawcze wykorzystywane w mineralogii wiążą ja  ściśle z fizyką i chemią, stąd na  ścianach znajdziemy portrety uczonych z obu dziedzin. Przedmiot badań zaś wiąże mineralogię nieodłącznie z geologią. Oczywiście praktyczne zastosowanie wiedzy na różnym poziomie znane było w  wielu kulturach i cywilizacjach, tworzonych przez człowieka na przestrzeni wieków.

W obecnych czasach szczytowym momentem rozwoju jest początek wieku XX, dlatego wystawa została zaaranżowana jako gabinet z przełomu wieków. Piękne stylowe wnętrze oraz poszczególne sprzęty ukazują arkana pracy, kierunki zainteresowań oraz wykorzystanie efektów prac badawczych w szeregu dziedzinach życia społecznego i gospodarki jak np. farmacji, medycyny, rolnictwa i wielu gałęzi przemysłu. Szafa, jako użyteczny artefakt mieści w sobie wiele produktów wykonanych z minerałów, znanych z ww dziedzin i wykorzystywanych  w życiu codziennym.

Oryginalny sprzęt badawczy, z początku wieku XX,  został wypożyczony z Uniwersytetu Warszawskiego. Meble, książki, ryciny oraz ciepła, stylowa aranżacja dają poczucie zacisznego i spokojnego miejsca: kiedyś pracy, dzisiaj refleksji.

nadrząd: Archosauria (gady naczelne) 

rząd: Ornithischia (dinozaury ptasiomiednicze)
podrząd: Marginocephalia (marginocefale)
nadrodzina: Ceratopsia (dinozaury rogate)
rodzina: Ceratopsidae (ceratopsy)
podrodzina: Chasmosaurinae (chasmozaury)

Triceratops horridus Marsh, 1889

długość: ok. 9 m
masa ciała: ok. 6 ton
wiek: późna kreda (ok. 68 – 65 mln lat temu)
miejsce znalezisk: USA (stany: Wyoming, Montana, Dakota Południowa, Kolorado), Kanada (prowincje: Alberta, Saskatchewan)

Triceratops był największym dinozaurem rogatym, a także jednym z ostatnich dinozaurów, jakie żyły na Ziemi przed wielkim wymieraniem sprzed 65 mln lat, które zakończyło panowanie wielkich gadów. Duże stada triceratopsów pasły się na równinach Ameryki Północnej, przemierzanych w tym czasie także przez innego słynnego dinozaura, Tyrannosaurus rex.

Cechą charakterystyczna tego dinozaura były trzy rogi – pojedynczy krótki róg nosowy i dwa skierowane ku przodowi rogi wyrastające na czole. Z tyłu głowy rozpościerał się kostny kołnierz o szerokości ok. 2 metrów. Z przodu głowy znajdował się duży zakrzywiony rogowy dziób. Dorosły triceratops miał jedną z największych czaszek wśród lądowych kręgowców. W szczękach tkwiły setki ciasno upakowanych zębów przystosowanych do siekania twardych części roślin.

Jak wszystkie dinozaury, triceratops był jajorodny. Pisklęta miały inne proporcje ciała niż osobniki dorosłe. Z wiekiem wydłużał się kołnierz na czaszce i wyrastały rogi.

nadrząd: Archosauria (gady naczelne)
rząd: Saurischia (dinozaury gadziomiednicze)
podrząd: Theropoda (dinozaury drapieżne, teropody)
nadrodzina: Ceratosauria (ceratozaury)
rodzina: Coelophysidae (celofyzy)
 

Coelophysis bauri Cope, 1889

długość: ok. 2,5 m
masa ciała: ok. 30 kg
wiek: późny trias (ok. 220 mln lat temu)
miejsce znalezisk: USA (Teksas)

Celofyz jest jednym z najwcześniejszych znanych dinozaurów drapieżnych (teropodów), przedstawicielem prymitywnej grupy ceratozaurów. Liczne szkielety celofyzów znaleziono w Ghost Ranch w Teksasie. Między żebrami niektórych dorosłych osobników zauważono kości o wiele mniejszych celofyzów. Nie miały one jednak cech zarodków, więc stwierdzono, że nie może chodzić o nienarodzone potomstwo (zreszta wszystkie dinozaury były jajorodne). Tak więc celofyzy mogły być kanibalami. Przypuszcza się, że w porze suchej celofyzy łączyły się w duże grupy i polowały razem.

Nazwa celofyza nawiązuje do jam w kościach, które były spneumatyzowane, jak u ptaków.
Pod koniec triasu krewniacy celofyza pozostawili ślady stóp w Tatrach, a w początkach jury także w rejonie świętokrzyskim – ich ślady znane są z Sołtykowa i Zapniowa.

nadrząd: Archosauria (gady naczelne)
rząd: Saurischia (dinozaury gadziomiednicze)
podrząd: Theropoda (dinozaury drapieżne, teropody)
nadrodzina: Miniraptora (miniraptory)
rodzina: Tyrannosauridae (tyranozaury)
 

Tyrannosaurus rex Osborn, 1905

długość: ok. 14,5 m
masa ciała: ok. 6 ton
wiek: późna kreda (ok. 67 mln lat temu)
miejsce znalezisk: USA (stany: Kolorado, Wyoming, Montana, Dakota Północna i Południowa, Nowy Meksyk, Teksas), Kanada (prowincje Alberta, Saskatchewan)

Tyranozaur, opisany sto lat temu, stał się najpopularniejszym dinozaurem drapieżnym. Długo uważano go też za największego drapieżnika wszechczasów. Dopiero niedawno odkryto – głównie na południowych kontynentach – nieco większe teropody.

Charakterystyczną cecha tyranozaurów (do rodziny tej należał m.in. tarbozaur z Gobi) były bardzo zredukowane kończyny przednie, zaledwie z dwoma palcami. Potężna głowa mogła przekraczać półtora metra długości, a szczęki zaciskać się z siłą ponad 2,5 tony. Grube zęby łatwo wgryzały się w kości dinozaurów. Zapewne tyranozaur nie gardził padliną, choć mógł tez polować samodzielnie.

konsultacja naukowa: dr Gerard Gierliński
oprawa graficzna: dr Andrzej Boczarowski
rzeźbiarze: Tomasz Okręglicki, Adam Wojciechowski, Michał Pytlik, Jacek Kolatorowicz

FUNDATOR MODELU TYRANOZAURA
Stowarzyszenie Delta – JuraPark,
ul. Sandomierska 4, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski

Kronika wystaw czasowych

• "Rapa Nui" - Polskie badania na Wyspie Wielkanocnej w fotografii prof. dr. hab. Zdzisława Jana Ryna.
• "Paleozoiczne koralowce w zbiorach Uniwersytetu Śląskiego. Piękno ukryte w skałach" Autor: Tomasz Wrzołek
• "Jezioro Tikitaka Peru – Boliwia" Autorzy: Jerzy Żaba, Zbigniew Małolepszy
• "Tatry" autor: Adam Walanus
• "Parki krajobrazowe USA. Historia Ziemi zapisana w krajobrazach" autorzy: Krystyna i Marian Harasimiukowie, Małgorzata i Andrzej Kiedrowscy komisarz wystawy: Wojciech Zgłobicki
• Kolekcja meteorytów Kazimierza Mazurka
• Kolekcja gipsów Jerzego Żaby (do dziś)
• Kolekcja skamieniałości Artura Padewskiego (do dziś)
• Kolekcja skamieniałości mioceńskich oraz kolekcja kopalnych głowonogów Wojciecha Krawczyńskiego (do dziś)

Powstające lapidarium to dydaktyczny park geologiczny, w którym pokazane są wśród zieleni kilkutonowe głazy skalne. Każdy z tych głazów reprezentuje inny typ genetyczny skały, powstałej w odmiennym procesie geologicznym.

Skały magmowe to głębinowe granity, labradoryt i gabro oraz wylewne: bazalt i porfir. Wśród osadowych mamy piaskowiec  „szydłowiecki”, zlepieniec „zygmuntowski” oraz  dewońskie wapienie z kopalną fauną raf koralowych. Natomiast wśród skał metamorficznych udało się nam pozyskać serpentynit oraz gnejs.